БежӀуьнан баппа
БежӀуьнан баппа | |||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||
Ӏилманан классификаци | |||||||||||||||||||
йуккъера рангаш
|
|||||||||||||||||||
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе | |||||||||||||||||||
Taraxacum F.H.Wigg., 1780, nom. cons. | |||||||||||||||||||
Номенклатуран тайпа | |||||||||||||||||||
|
БежӀуьнан баппа (астрийн йа Седа-зезагийн (Asteraceae) доьзалера бецан ораматийн дукхашерийначех тайпа. Тайпанан кеп — розеткица лаьтта, даккхий къегина можа мотткепара зезагех лаьтта тускаршца йолу орамат. Кхуьлинчу дийнахь а, буса а тускар дӀакъовлало. АрагӀоьртина меран боьххьехь хӀуш хуьлу шортта чоьш долуш, церан гӀоьнца бежӀуьнан баппин хӀу тӀема а долий генна дӀадоьлху.
ЦӀеран этимологи
Тайпанан цӀе лат. Taráxacum схьайаьлла оцу ораматан латине йаьккхина Ӏаьрбийн цӀарах (Ӏаьр. طرخشقون — «тӀарухшакъун») йа гӀажарийн кхечу чолхезезаганчух[2].
Литературин баппа — массарна а йевза орамат дукхаха йолу цӀерех цхьаъ йу.
Сурт хӀоттор
БежӀуьнан баппа — 2 см стомма, 20 – 60 см беха геннаш долуш чӀун нана-ораме.
розеткехьмас-ларин йа йекъна месан кепара, шине агӀор дерзина йа наггахь гӀийла чо болуш.
Зазадоккху зӀийдиг, цхьанна тӀера иттанне а, кхин сов а йолу, нийса лаьтта йа айалуш хуьлу, йуккъехь йеса, цхьалха, тускарКедалган бухе лаьтташ хуьлу, дукха хьолехь, 8—18 Зезаган гуонахьара гӀа шуьйрахӀоьанкепаран тӀера ланцетан кепе кхаччалц хуьлу, лаьтта шина — кхаа могӀанашкахь. ТӀехьарчор гарголкепара йа цилиндран-гарголан кепара, дукха хьолехь шина — кхаа могӀанца 7—25 гӀа долуш, заза доккхуш схьадаьхкина, кхуьучу хенахь тӀеттӀадоьду, схьадогӀу кхиина девлча. Зезагаш 20—150 тускаран чохь, дерриш меттанан, дукха хьолехь, можа бесара, цхьацца дерш баьццаро, беда-можа, кӀайн, сирла-цӀенДургалгаш дукха хьолехь можа йа беда-можа, рыльца можа, баьццаро, наггахь сира йа Ӏаьржо.
Даьржина шине эхиган тропикин йоцучу областашкахь, лекха лаьмнийн кӀошташкахь а, апомиксис хиларца. Дукха хьолехь хаало газонаш тӀера асаран орамат санна, наггахь йалташна тӀаьхь хаало. Кхуьу байнаш тӀаьхь, хьанний хотешкахь, лаьмнийн басешкахь, бай-аренашкахь, некъаш йисташкахула, паркашкахула, бошмашкахула, хасбошмашкахулаплиоценера шира хӀуш Taraxacum tanaiticum[4].
Ораматан дерриг дакъошна чохь йу кӀайн шурин мутта.
Баппа кхуьу меттигера климатега хьаьжжина: мартехь — апрелехь, Российн йуккъерачу асанехь, майн йуккъехь — июнан йуьххьехь, хӀуш кхуьу кӀайн жима кӀужалца апрелан чеккхенгара июнь кхаччалц.
Бахаман маьӀна а, лелор а
Кхача санна лелор
Генара заманахь дуьйна баппаш дууш дуцийн ламаста медицинехь пхи эзар сов шарахь. Орамат леладора кхача санна а, молха санна а орамера америкахошаМейфлауэран кеманахь дарбанен орамат санна[7].
Цуьнан къона гӀашна, гӀодмашна, йукъахь ду каротиноидаш а, В витамин а2, къаьхьалла йац, цундела леладо хасстоьмийн берам а, чорпа а кечйеш. Кхиина девлла гӀаш леладанле дашадо туьха тесна хин чохь, къаьхьалла ца хилийта.
Дакъийна орамех кечйо «баппин къаьхьуо»варени кечйо, чагӀар доккхупатарх «баппин моз» доккху.
Дарбане баппин орамо (инулин, леладо дарбанан аьргалла санна. Бакъийна орам лелабо кхехкийна бецан чорпа йина, йуькъа экстракт санна, цуо чӀагӀйо йуург охьу Ӏидарган секрецеш, симаратотту хӀума, чӀагӀдо, тодо настойко аппетит ойу, спазмолитикин, чоьна даран, цӀийцӀандаран хьелаш а ду[10].
Медицина
Россехь кхечахьачул алсама хаало Taraxacum officinale), цуьнан гӀашца эчиг, кальций, фосфор, калий, A, B витаминаш, C, E, гликозидаш (тараксацин, тараксацерин), тритерпенан спирташ, белокаш (5 %), кхин цхьацца вовшахтохарш. Чохь фосфор хиларца баппийн гӀаш гӀоле ду гӀа долу хасстоьмийн сеналлел[3].
Taraxacum officinale |
Taraxacum albidum |
Taraxacum yatsugatakense |
Косметика
Баппа гӀарайалла лелош йу халкъан косметикехь: къона гӀашшан маско дӀахӀуду, тӀундо, къондо чкъор, ткъа зезагийн настойс кӀайн йо къорзалгаш а, пигментийн тӀеданаш а.
Заза
Баппа — мехала бӀаьстенан пыльцалург а, мозлург а йу, 10—15 денна гӀо лоцу накхаршна. Баппийн дургалан хаза хьожа а, чӀогӀа къаьхьуо чам а болушПыльца-обножка — цӀен-можа бесара.
Хьаьхьамчйоккхург
Цхьацца баппийн орамашкахь хуьлу хьаьхьамч. Баппийн ши кеп — КоксагӀыз (Taraxacum koksaghyz) а, ГӀирмсагӀыз (Taraxacum hybernum) а — хьалха лелайора хьаьхьамчйоккхург санна. Кок-сагӀызан (малхбален эндемикан) орамашкахь 20 % кхаччалц лакхара дикаллин хьахьамча йу. ХӀинца и промысел йерриг аратеттина куьйга йина хьахьамчо, амма бу керла кховдамаш хьахьачайоккху баппаш кхиорехь[12].
Кхин дерг
Баппа — йуург йу хӀусамера экханийн, царна йукъахь пхьагалш а.
Баппа — зуламе асар ду, цуьнца къовсам латто хала ду. Орамийн дакъошкахь кхоллало кхин тӀе зӀийдагаш а, агӀонан орамаш а. Регенерацин таро йоккха йу ораматан стом баьллачул тӀаьхьа, ткъа патар долучу заманахь а, зезаг долуш а иза охьатаӀийна йу. Цундела баппа йолу лаьттан дакъапатар долучу заманахь метигца асар дан деза.
Таксономи
Taraxacum F.H.Wigg., nom. cons., 1780, Prim. Fl. Holsat. 56.
Кепаш
Баппанийн ши эзар сов апомиктийн микрокеп а, кхуз ткъе итт гергга йоккха кеп а йу. Цхьацца ботаникаш хьовсу чӀогӀа готта, 60 кеп бен къобал ца йо[13].
Баппийн цхьа кеп, КӀайн мотт болу баппа (Taraxacum leucoglossum), Российн ЦӀен жайнин чуйаьккхина.
- Цхьайолу кепаш
- Taraxacum acricorne Dahlst. — Терра ларанаш йолу баппа
- Taraxacum alatum H.Lindb. — ТӀемийн баппа
- Taraxacum albescens Dahlst. — КӀаййо баппа
- Taraxacum angustisectum H.Lindb. — Готта йекъна баппа
- Taraxacum angustisquameum Dahlst. ex H.Lindb. — Готта пелагаш долу баппа
- Taraxacum assurgens Markl. — ГӀотту баппа
- Taraxacum aurosulum H.Lindb. — Лергийн баппа
- Taraxacum bessarabicum (Hornem.) Hand.-Mazz. — Бессарабийн баппа
- Taraxacum canoviride Puol. — Сира баьццара баппа
- Taraxacum commixtum G.E.Haglund — Иэнло баппа
- Taraxacum cordatum Palmgr. — Догкепара баппа
- Taraxacum crassipes H.Lindb. — Стоммакогболу баппа
- Taraxacum crispifolium H.Lindb. — ХьевзинагӀадолу баппа
- Taraxacum croceiflorum Dahlst. — Шафранзезаган баппа
- Taraxacum curvilobatum Sahlin — Сеттинаасанан баппа
- Taraxacum dahlstedtii H.Lindb. — Дальштедтан баппа
- Taraxacum dilatatum H.Lindb. — Шорделла баппа
- Taraxacum dissimile Dahlst. — Тера доцу баппа
- Taraxacum distantilobum H.Lindb. — ДӀасахӀоттийналаранан баппа
- Taraxacum distinctum H.Lindb. — Къаьсташ долу баппа
- Taraxacum ekmanii Dahlst. — Экманан баппа
- Taraxacum erythrospermum Andrz. ex Besser — ЦӀенхӀудолу баппа
- Taraxacum euoplocarpum Markl. — ХазахӀудолу баппа
- Taraxacum falcatum Brenner — Марскепара баппа
- Taraxacum fasciatum Dahlst. — Мохайолу баппа
- Taraxacum fulvum Raunk. — ЦӀехо-можа баппа
- Taraxacum geminatum G.E.Haglund — Шала баппа
- Taraxacum haematicum H.Øllg. & Wittzell — ЦӀий санна цӀен баппа
- Taraxacum haematopus H.Lindb. — ЦӀийнкоган баппа
- Taraxacum hamatilobum Dahlst. — Зайлаларин баппа
- Taraxacum hollandicum Soest — Голландин баппа
- Taraxacum hybernum Steven — Гуьйренан баппа, йа ГӀирма-сагӀыз
- Taraxacum insigne M.P.Christ. & Wiinst. — Билгала баппа
- Taraxacum isophyllum G.E.Haglund — НийсагӀадолу баппа
- Taraxacum karelicum H.Lindb. & Markl. — Карелин баппа
- Taraxacum kjellmanii Dahlst. — Чьельманан баппа
- Taraxacum kok-saghyz L.E.Rodin — Кок-сагӀыз
- Taraxacum laciniosum Dahlst. — Дукхадакъойн баппа
- Taraxacum laticordatum Markl. — Шуьйрадогкепара баппа
- Taraxacum latisectum H.Lindb. — Шуьйрадакъойн баппа
- Taraxacum leucoglossum Brenner — КӀайн мотт болу баппа, йа Турьемысан баппа
- Taraxacum linguicuspis H.Lindb. — Меттанчаккхен баппа
- Taraxacum litorale Raunk. — Приморьен баппа
- Taraxacum longisquameum H.Lindb. — Йехапелаган баппа
- Taraxacum maculatum Jord. — ТӀеданийн баппа
- Taraxacum marginatum Dahlst. — Турс лаьцна баппа
- Taraxacum marklundii Palmgr. — Марклундан баппа
- Taraxacum maurostigma Markl. — ТаьӀнарыльцан баппа
- Taraxacum microcranum Markl. ex Markl. — Жимапирамидин баппа
- Taraxacum mimulum Dahlst. ex H.Lindb. — Къайлайаьккхина баппа
- Taraxacum obliquilobum Dahlst. — Гомаларин баппа
- Taraxacum ostenfeldii Raunk. — Остенфельда баппа
- Taraxacum pallidulum H.Lindb. — Бесо баппа
- Taraxacum pannulatum Dahlst. — Месала баппа
- Taraxacum paucijugum Markl. — Дукхаларайоцу баппа
- Taraxacum pectinatiforme H.Lindb. — Йахкакепара баппа
- Taraxacum penicilliforme H.Lindb. — Щеткакепара баппа
- Taraxacum planum Raunk. — ЧӀапйина баппа
- Taraxacum platypecidum Diels — ЧӀапагӀа долу баппа
- Taraxacum proximum (Dahlst.) Raunk. — Герггара баппа
- Taraxacum pseudofulvum H.Lindb. — Харц-цӀехо-можа баппа
- Taraxacum pulchrifolium Markl. — Хаза гӀа долу баппа
- Taraxacum pycnolobum Dahlst. — Дуькъаларин баппа
- Taraxacum reinthalii Markl. — Рейнталан баппа
- Taraxacum serotinum (Waldst. & Kit.) Fisch. — ТӀаьхьа кхуьу баппа
- Taraxacum stellare Markl. — Седакепара баппа
- Taraxacum sublaciniosum Dahlst. & H.Lindb. — Дуккха дакъош ду ала мегар долу баппа
- Taraxacum tenebricans (Dahlst.) H.Lindb. — ТаьӀно баппа
- Taraxacum tenellisquameum Markl. ex Markl. — Йуткъапелаган баппа
- Taraxacum tenuilobum (Dahlst.) Dahlst. — Йуткъаларин баппа
- Taraxacum tinctum Markl. — Басара йина баппа
- Taraxacum triangulare H.Lindb. — Кхосаболуларин баппа
- Taraxacum zhukovae Tzvelev — Жуковин баппа
Билгалдахарш
- Ораматийн таксономин дуьненайукъара ассоциаци (IAPT).
- ↑ Каден Н. Н., Терентьева Н. Н. -->Этимологический словарь латинских названий растений, встречающихся в окрестностях агробиостанции МГУ «Чашниково» / Под ред. канд. филол. наук доц. В. И. Мирошенковой. — М.: Издательство МГУ, 1975. — С. 151, 108.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Чернева, 2013.
- ↑ Felix Yu. VELICHKEVICH and Ewa ZASTAWNIAK — Acta Palaeobot. 43(2): 137—259, 2003
- ↑ McGee, Harold. A survey of common vegetables // -->On Food and Cooking: the science and lore of the kitchen(ингалс.). — New York: Scribner, 2004. — P. 320. — ISBN 978-0-684-80001-1.
- University of California Press, 1977. — С. 191. — ISBN 978-0-520-03261-3.
- ↑ Association, Maine Organic Farmers and Gardeners Dandelions (инг.). www.mofga.org. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 17 апрель. Кху чуьра архивйина оригиналан 2017 шеран 2 апрелехь
- ↑ The Oxford English Dictionary(ингалс.). — 2nd ed. — Oxford: Oxford University Press, 1989. — Vol. IV. Creel-Duzepere. — P. 237.
- ↑ 3503.—Dandelion Wine // -->Mrs Beeton's Book of Household Management(ингалс.). — London: Ward, Lock & Co., 1907. — P. 1483.
- ↑ Блинова К. Ф. и др. -->Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 217. — ISBN 5-06-000085-0.
- Наука и жизнь. — 2008. — № 11. — С. 122.
- Wayback Machine (Хьаьжина 12 февралехь 2011)
- нохч. : journal. — 1970. — Vol. 69, no. 3. — P. 761—774. — DOI:10.1111/j.1469-8137.1970.tb02461.x. — Кеп:JSTOR.
Литература
- Ростовцев С. И. Одуванчик // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Одуванчик / О. В. Чернева // Николай Кузанский — Океан. — М. : Большая российская энциклопедия, 2013. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 23). — ISBN 978-5-85270-360-6.
- Kirschner J., Štěpánek J. A Nomenclatural Checklist of Supraspecific Names in Taraxacum // Taxon. — 1997. — Vol. 46. — P. 87—98. — DOI:10.2307/1224294.
Хьажоргаш
- Taraxacum(ингалс.): таксонех болу хаамаш Tropicos сайт тӀехь бу.
- Taraxacum: «Плантариум» проектера таксонех хаамаш (ораматаш а, атлас тӀехь суьрташ долу кепаш а билгалйоккхург). (Хьаьжина 10 мартехь 2010)
- Одуванчик на сайте USDA NRCSАрхивйина 2010-10-20 — Wayback Machine(ингалс.) Проверено 21 декабря 2008 г.
- ЖелтомордикАрхивйина 2012-06-24 — Wayback Machine. О народных названиях одуванчика.